Pierwsze pięć ksiąg Starego Testamentu nazywamy Torą lub Pięcioksięgiem Mojżeszowym. Słowo Tora oznacza prawo ale też i nauczanie.
Księga Rodzaju, Księga Wyjścia, Księga Kapłańska, Księga Liczb, Księga Powtórzonego Prawa. Potocznie nazywana także Chumasz. W języku hebrajskim księgi te od pierwszych słów tekstu noszą nazwy: Be-reszit (hebr. Na początku), Szemot (hebr. Imiona), Wa-ikra (hebr. I wezwał), Be-midbar (hebr., Na pustyni]) Dwarim (hebr. Słowa).
Tora jest jednocześnie prawem, które dał sam Bóg dla narodu wybranego i jednocześnie historią zbawienia. Ona (Tora) ma doprowadzić do zbawienia, do lepszego i głębszego poznania jej autora. Robi to za pomocą właśnie prawa w niej zawartego ale też i historii, pieśni, poezji czy prozy w niej zawartej.
Nie można jednoznacznie stwierdzić jaka była historia powstania pięcioksięgu Mojżeszowego. Okres jaki jest uwzględniony w tych księgach to 1800 – 1200 roku p.n.e. [1]
Pęcioksiąg, który obecnie posiadamy, jest ostatnią redakcją tekstu. Pięcioksiąg nie powstał jednak w jednym momencie, lecz ma długą i skomplikowana historię, która poprzedza ową redakcję. Egzegeci, analizując tekst, starają się odpowiedzieć na pytania: Jakie tradycje ustne są tu zawarte, kiedy zostały one spisane, jakie teksty wykorzystał redaktor, w jaki sposób się nimi posłużył, jak wybrał i ułożył dostępny materiał?[2]
Już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa niektórzy poddawali w wątpliwość czy Piecioksiąg jest dziełem Mojżesza. W średniowieczu podnoszą się głosy, iż niektóre zdania Księgi Początków i ostatni rozdział Księgi Powtórzonego Prawa nie pochodzą od tego samego autora. (rabbi Izaak: 982 -1051; rabbi Aben Esra z Toledo).
[…] Mojżeszowe autorstwo całego Pięcioksięgu kwestionował także znany egzegeta Cornelius a Lapide († 1673) B Spinoza († 1677) uważał, że aktualna forma Piecioksięgu pochodzi od Ezdrasza.[1]
Na przestrzeni wieków, pojawiało się wiele różnych krytycznych opinii na temat autorstwa Tory. Najwięcej zwolenników miała tzw. Hipoteza źródeł. Zakłada ona, że Pięcioksiąg powstał na bazie 4 różnych źródeł. Redaktorami tych źródeł mogły być różnie osoby aczkolwiek same źródła miały pewną charakterystykę na podstawie, której wyłonione ich cechy oraz różnice.
I tak rozróżniamy źródło Jahwistyczne, Elohistyczne, Kapłańskie i Deuteronimistyczne.
Najbardziej znanym przedstawicielem teorii czterech źródeł jest J. Wellhausen. Autor ten do tego stopnia opracował ową hipotezę i ją spopularyzował, że została ona nazwana systemem Wellhausena lub też teorią Wellhausena. Wellhausen sądził, że istniały najpierw tradycje ustne przy poszczególnych sanktuariach. Później tradycje te zostały spisane. W drugiej połowie IX w. na południu Palestyny została zredagowana tradycja jahwistyczna i tak powstało źródło J. Nieco później, w okresie panowania Jeroboama (ok770) spisano tradycje elohistyczną, tworząc w ten sposób źródło E. Po zburzeniu Samarii obydwa powyższe dokumenty zostały złączone. Natomiast źródło D, według autora, powstało w okresie panowania Jozjasza (ok. 622) i złączone było z reformą religijną przeprowadzoną przez tego monarchę. Tekst D, twierdzi Wilhausen, spisali kapłani świątyni Jerozolimskiej, aby w ten sposób usprawiedliwić wspomnianą reformę. Dla nadania mu zaś większej powagi wymyślili pobożne kłamstwo iż ów tekst pochodzi od samego Mojżesza. Następnie nieznany bliżej redaktor połączył źródło D z JE. W okresie niewoli babilońskiej kapłani pozostający pod wpływem proroka Ezechiela, zredagowali źródło P. Około 400 r. redaktor połączył P z poprzednimi tekstami. W ten sposób sformułowana teoria Wellhausena stała się punktem wyjścia badań egzegetów tekstu Pieciąksiegu.[2]
Tak potocznie powiemy o autorze i samym źródle. Wynika to z nazwania imienia Boga imieniem JHWH. Żródło to występuję często w Księdze Rodzaju,
Oto dzieje niebios i ziemi przy ich tworzeniu, w dniu uczynienia przez JHWH, Boga, ziemi oraz niebios[1]. Rdz.2,4
Wyjscia oraz Liczb.
W księdze Powtórzonego prawa występuje tylko raz.
I powiedział JHWH do niego: To jest ziemia , którą przysiągłem Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi, mówiąc: Twojemu potomstwu dam ją: pokazałem ci ją na twoje oczy, ale tam nie wejdziesz. Pwt. 34,4
Jahwista używa antropomorfizmu w celu przedstawienia Boga.
Lepi Adama z prochu ziemi, tchnie oddech życia, przyprowadza zwierzęta,sadzi rośliny, przechadza się po ogrodzie, robi ze skóry odzienie[3].
Jednak najważniejszą cechą Jahwsity wg autora tej pracy wydaje się być jego teologia. …szukanie odpowiedzi na pytanie o zbawienie i szczęście człowieka
Bóg ukazany przez Jahwiste jest Bogiem, która działa na rzecz ludzi. W cudowny i nadzwyczajny sposób Bóg Jahwe działa tak aby uratować swój lud. Wyprowadza Izraela z Egiptu, prowadzi wojny ze swoim ludem. Można powiedzieć, że za nich walczy. Patriarchowie oraz wodzowie są zależni od wszechmocnego Jahwe.
Autor stara się odpowiedzieć na nurtujące od wieków ludzi pytania. Skąd wzięło się na świecie i w człowieku zło oraz jaka jest geneza śmierci i cierpienia.
Grzech w ujęciu Jahwisty jest nie tyle przekroczeniem przykazań o charakterze etycznym czy prawnym, ile raczej zerwaniem wspólnoty z Bogiem i wyrządzeniem krzywdy grupie, do której człowiek należy. Grzech sprowadza na człowieka śmierć, która stanowi konsekwencje oddalenia się od Boga, gdyż Bóg jest źródłem życia i samym życiem.[5]
Bóg daje Ci wolną wolę, przygotuje plan zbawienia i go realizuje. Ty możesz dzięki decyzji i wierze przyjąć wezwanie Boga i wziąć Jego błogosławieństwo.
Nazwa Elohista podobnie jak u Jahwisty wynika z nazwania Boga i tym razem jest to Elohim. Nie wszyscy uważają to źródło jako odrębne lecz jako uzupełnienie Jahwistycznego jednocześnie większość uznaje go za odrębne źródło.
Swoje początki to źródło ma w Księdze Rodzaju, jest w Ks. Wyjscia, Liczb oraz Powtórzonego Prawa.
Źródło elohistyczne przedstawia historię teokracji od Abrahama do śmierci Mojżesza. Elohista nie podaje historii pierwotnej. Ogranicza swoje zainteresowania tylko do narodu wybranego. W źródle elohistycznym znajdują się zasadniczo teksty narracyjne, ale centralne miejsce zajmują teksty prawne, mianowicie Dekalog i Kodeks Przymierza. [1]
W odróżnieniu od Jahwisty Elohista nie używa antropomorfizmu aby określić Boga. Bóg u Elohisty nie ma cech ludzkich. Autor pokazuje Boga transcendentnego. Człowiek nie może być Niego blisko bo umrze a jednocześnie Bóg objawia się w snach i widzeniach.
Bóg jednak przyszedł do Abimeleka w nocy, we śnie i powiedział do niege. Rdz. 20,2a
Wtedy powiedział Bóg do Izraela w widzeniach nocnych:Jakubie! Jakubie! I odpowiedział: Oto jestem. Rdz 46,2
Objawia się również w obłoku i za pośrednictwem anioła.
Zauważyć można, że autor ten kładzie nacisk na prawa moralne i życie religijne odbiorców.
…dynastia Dawida nie stanowiła punktu wyjścia w refleksji nad Bogiem, narodem wybranym i jego historią, jak to miało miejsce w Judei. Natomiast królestwo północne było zagrożone ze strony religii kananejskiej i główna rolę w pielęgnowaniu religii objawionej odgrywali prorocy. Stąd Elohista posługuje się pojęciami teologicznymi i słownictwem wypracowanym przez proroków. [2]
Być może właśnie dlatego taki nacisk na prawo i życie religijne. Głównym tematem teologicznym Elohisty jest przymierze miedzy Bogiem a Izraelem.
W kontekście teologii przymierza Elohista ukazuje prawość moralną (wierność), zbawienie (błogosławieństwa), grzech(niewierność) i karę Bożą (przekleństwo)
Wszechmogący, transcendentny Bóg daje się poznać poprzez swoje prawo i zasady moralne, mówi do narodu wybranego poprzez proroków i ustanawia z nim przymierze. Przymierze, które jest dla Niego samego bardzo ważne.
Podczas kiedy Izrael już nie był centrum religii i polityki a lud Izraela był w niewoli babilońskiej, wiara w Boga Jahwe była zagrożona. Kapłani oraz najwierniejsi wyznawcy chcieli zachować ciągłość tradycji, wiary oraz kultu Jahwe.
Przypominają więc oni zdarzenia historyczne, które mają budzić wiarę i nadzieje wygnanych. Tłumaczą, że klęska, którą obecnie przeżywają, jest karą za grzechy ludu. Podkreślają, że naród nadal istnieje. Wprawdzie nie w sensie politycznym, ale religijnym. Izraelici powinni nadal oddawać cześć Bogu pod przewodnictwem, kapłanów. Bóg nie opuścił świata, ludzkości i Izraela. Potrzebne jest więc nawrócenie i ofiary przebłagalne. Kult, ofiary, święta i szabat mają jednoczyć wyznawców Boga Jahwe. Potrzebne są wiec dokładne przepisy, aby uroczystości były należycie celebrowane, by tradycje religijne nie zostały zapomniane. Wyznawcy Jahwe powinni umieć także rozróżnić to, co czyste, od tego, co nieczyste, sprawy święte od spraw świeckich.[3]
Autorzy właśnie przez swój cel determinują treść. Dlatego właśnie Autor P podkreśla wierność Boga poprzez przymierza z Noem (Rdz.9, 1-17) Abrahamem (Rdz 17) oraz to zawarte na Synaju w którym zawarte są treści o kulcie i sanktuarium.
Niektórzy egzegeci za Wellhausenem określają dokument kapłański jako księgę trzech przymierzy (Noe, Abraham, Synaj) dzieląc hisotrię na cztery okresy. [4]
Bóg przedstawiany jest również jako transcendentny. Niedostępny oraz z dystansem do człowieka. Objawia się poprzez swoją chwałę a oglądać Go może tylko Mojżesz. Autor chce poprzez kapłanów pouczyć naród Izraela tak aby wiedział co jest czyste a co nie, co jest święte a co świeckie.
Egzegeci uznają iż prawie cała księga Powtórzonego Prawa to dzieło D. Charakter tego dzieła jest typowo moralny i duchowy.
A.Alt zauważył dwie formy prawa. Jedna to prawo kazuistyczne, składające się ze zdania warunkowego, w którym podany jest jakiś konkretny przypadek, i zdania określającego konsekwencje danego postępowania. Ta forma prawa miała powstać w praktyce sądowej przy bramach miasta. Inna forma prawa, to prawo apodyktyczne. Są to ogólne zasady ważne na wszystkie czasy i wszystkie sytuacje. Powstało ono najprawdopodobniej w kulcie.
Bóg jest przedstawiony jako transcendentny, wszysechmogący Pan do którego należy wszystko. Który stoi razem z ludem kiedy Go potrzebuje.
Wtedy powiedziałem do was: Nie drżyjcie i nie bójcie się ich.JHWH, wasz Bóg, który idzie przed wami, On będzie walczył za was, dokładnie tak, jak uczynił z wami w Egipcie, na waszych oczach. Pwt.1,29-30
W całym dziele D jest dużo odniesień do historii i powtórzeń jak w wersecie wyżej, w którym widzimy przypomnienie dla czytelnika co się stało w Egipcie.
Jednak wg. autora tej pracy najbardziej kluczowym aspektem dzieła D jest skierowanie czytelnika na najważniejszą dla niego rzecz.
Kochaj więc JHWH, swego Boga, całym swoim sercem i całą swoją duszą i z całej swojej siły Pwt.6,5
Wydaje się, że dla Jezusa również jest to ważne, wskazuje na to fragment ew. Mateusza 22,37
Badania księgi jak i samego żródła dalej trwają. Wyniki są różne a wszystko zależy od metody badawczej. Ciekawym jest również, że autorzy podają także, różne daty powstania tego dzieła.
W całym Pięcioksięgu widzimy historie i motywy które się powtarzają. Pierwszy to oczywiście motyw powstania świata i człowieka. Widzimy to w 1 Rdz. oraz 2 Rdz. Mamy tam 2 różne opisy stworzenia. Niektórzy egzegeci uważają, że autorzy lub co najmniej jeden autor opisu stworzenia korzystał ze starobabilońskiej epopei „Enuma elisz” .
Ciało pokonanego boga rozdzielono potem na dwie części, i tak powstał nieboskłon oraz ziemia. A człowiek? Według tej epopei został on ulepiony z gliny zmieszanej z krwią boga Kingu.[1]
Mamy również podwójną relacje o potopie, podwójny opis powołania Mojżesza, podwójny opis o plagach. Dwukrotnie przytaczany jest dekalog. Abraham dwukrotnie ze strachu zapiera się, że Sara jest jego żoną.
Opis sprowadzenia przepiórek występuje w księdze Wyjscia oraz w księdze Liczb. Powtórki te mają charakter dubletów bo zazwyczaj druga wersja wprowadza zaledwie minimalne zmiany.
To też, wpływa na odbiór samego tekstu ale jest również dowodem na jego złożoność i brak zasadniczej jedności literackiej i teologicznej.
Jednocześnie jak autor pracy wspomniał na samym początku tej pracy Tora jest historią zbawienia, która ma doprowadzić człowieka do Boga a jak to zrobi to już zostawia Jemu.
Teoria źródeł zakłada 4 różne okresy oraz co najmniej 4 różne źródła powstania tekstów Tory. Wykazują to badania krytyki literackiej tekstu. 4 źródła to Jahwista, Elohista, Kapłańskie i Deuteronomistyczne.
Jak można zauważyć zróżnicowanie oraz skomplikowanie tekstów Pięcioksięgu nie są czymś co egzegeci biblijni uwielbiają. Do tej pory nie ma jednoznacznej odpowiedzi o autorów, miejsca, wydarzenia. Jednocześnie cieszy fakt, że znamy co najmniej jednego autora . Wierzymy, że wszystkie pochodzą z rąk naszego Pana Boga.
© 2021 Jakub Szpunar. Wszystkie prawa zastrzeżone.
